Sağlıklı ve başarılı bir yaşam, kendimiz ve çevremiz hakkında doğru inançlara sahip olmaktan geçer. Dolayısıyla eleştirel düşünme yeteneğimiz büyük önem taşır.
Çocukken beynimiz yeterince gelişmediğinden aşırı genelleme, abartma, felaketleştirme gibi düşünce hatalarına düşeriz. Ne yazık ki, her ne kadar bilişsel yeteneklerimiz gelişse de, büyüyünce de bu hatalardan bazılarını yapmaya devam ederiz.
Karşılaştığım bu hata listesini inceledikçe gündelik hayatımda düştüğüm hataları da fark ediyorum:
1. Hepsi ya da hiçbiri hatası
Kutuplaşmış düşünce olarak da bilinen bu bilişsel çarpıklığa yönelen çocuklar için her şey ya mükemmeldir ya da başarısızdır. En iyinin altındaki bir sonuç çocuk için başarısızlık veya olumsuzluk olarak görülür:
- Betül, matematik sınavından 5 yerine 4 almışsa, kendini tamamen yetersiz ve başarısız hissedebilir.
- Ali, sınıf arkadaşı Eylem'le oyun oynarken bir kere de olsa ona kötü davranmıştır. Eylem'e göre Ali artık kötü arkadaştır.
2. Hemen sonuçlara atlama hatası
Çocuk, elinde yeterince delil olmadan ve bunları incelemeden direkt sonuçlara atlayınca bu düşünme hatasını yapmış olur.
- Fırat okul koridorunda yere düşer ve hemen ardından uzaklardan bir kahkaha sesi duyar. Ona gülündüğüne inanır.
- Pınar'ın babası eve geldiğinde kızgındır. Bu yüzden Pınar onunla etkileşime geçtiğinde sıkılgan davranır. Pınar babasının kendisinin yaptığı bir şeye kızdığını düşünür.
3. Olumsuz filtreleme hatası
Çocuk, olumsuz filtreleme hatasına, bir eylemin veya bir durumun bütününe bakmadan, yalnızca küçük de olsalar olumsuz parçalarına odaklandığında düşer.
- Melis, rol aldığı tiyatro oyununda bir cümleyi unutur. Diğer hepsini hatırlamış olsa bile sahnelediği oyunun felaket olduğuna inanır.
- Alper, ödevini verdiğinde öğretmeni, "ödevinin çok başarılı olduğunu ancak yazım hatalarına biraz özen göstermesi gerektiğini" söyleyince Alper ödevinin aslında berbat kendisinin de başarısız olduğuna inanır.
4. Felaketleştirme hatası
Çocuk, bir durumda, olasılığı çok düşük olmasına rağmen olabilecek en kötü senaryoya yoğun bir şekilde odaklandığında ve bunu genellediğinde bu hataya düşer.
- Arkadaşı bir akşam başka bir arkadaşıyla oynamak istediğini söyleyince Ayşe artık arkadaşlıklarının bittiğine inanır.
- Can, ders esnasında yaptığı bir hatadan dolayı artık bütün sınıfın hayatı boyunca onunla alay edeceğine inanır.
5. -meli -malı düşünme hatası
Bu hatalı düşünme türünde çocuk, çevresini ve kendisini nasıl olunması veya davranılması gerektiği konusunda esnek olmayan kurallar bütünüyle yargılar.
- Ahmet'in arkadaşı Mert onunla buluşmak yerine sınavına çalışmak ister. "İyi arkadaşlar her zaman yan yana olmalı” diye düşünen Ahmet'e göre, artık Mert iyi bir arkadaş değildir.
- Televizyonda izlediği ailelere bakıp "demek iyi aile böyle olmalı" diye idealleştiren İpek, kendi ailesinde farklılık gördüğüne, ailesinin iyi olmadığına inanır.
6. olumsuz etiketlendirme hatası
Aşırı genelleştirme hatasının bir çeşidi olan bu düşünme hatasında çocuk karşılaştığı sorunları incelemek yerine kendisini veya çevresindeki insanları etiketler.
- Özgür'ün sınıfına yeni çocuk gelir ve tuhaf davranır. Özgür, yeni bir sınıfa girmenin ne hissettireceği konusunda empati kuramadığı için bu çocuğu "tuhaf" diye etiketler.
- Banu annesiyle tartışır ve kötü bir söz söyler. Kızgın olduğunu, bu nedenle hata yaptığını kabul edip özür dilemek yerine artık kendisinin kötü bir evlat olduğuna inanır.
Sürekli zorluk çektiğimiz hayatlarımızda çocuk olmayı masum kalmakla, sorumsuzluğun ferahlatıcı özgürlüğüyle veya yaratıcı potansiyelle eşleştirilip, onu kutsayabiliriz.
Ancak nörobilimsel bir gözle baktığımızda, çocuk olmak her şeyin aşırı genelleştirildiği bir dünyada yanlış kanılarla yaşamak ve kendimizi ve çevremizdeki insanları hatalı şekilde yargılamak da demektir.
Her ne kadar çocukken bunun önemli sonuçları olmasa da, bu düşünce hataları yetişkin hayatlarımızda hem kendimizin hem de çevremizdeki insanların hayatlarını zorlaştırabilir ve çeşitli felaketlere davetiye çıkarabilir.
Alıntılar:
Jeffrey Bernstein - The Anxiety, Depression, & Anger Toolbox for Teens
Critical Thinking Education for Children and Adolescents
